ความเพียรที่พูนไป ย่อมเป็นไปเพื่อความฟุ้งซ่าน ความเพียรที่พร่องไปย่อมเป็นไปเพื่อความเกียจคร้าน เราจึงควรกำหนดความเพียรให้เสมอพอเหมาะ การทำความเพียร ควรเริ่มก่อตัวขึ้นในใจให้พร้อมและถูกต้องก่อน แล้วจึงขยายออกไปเป็นการกระทำภายนอกให้ประสานกลมกลืนกัน มิใช่ เมื่อคิดอยากทำความเพียร ก็สักแต่ว่าระดมใช้กำลังกายเอาแรงเข้าทุ่ม ซึ่งอาจกลายเป็นการทรมานตนเอง ทำให้เกิดผลเสียได้มาก การทำความเพียรจึงต้องสอดคล้องกลมกลืนกันไปกับธรรมข้ออื่นๆ ด้วย โดยเฉพาะสติสัมปชัญญะ ใช้ปัญญาดำเนินความเพียรให้พอเหมาะ ไม่ให้ตึง หรือ หย่อนเกินไป .เกร็ดเรื่องราว.ครั้งนั้น ท่านพระโสณะพำนักอยู่ในป่าสีตะวัน ใกล้เมืองราชคฤห์ ท่านได้ทำความเพียรอย่างแรงกล้า เดินจงกรมจนเท้าแตกทั้งสองข้าง แต่ไม่สำเร็จผล คราวหนึ่ง ขณะอยู่ที่สงัด จึงเกิดความคิดว่า จะลาสิกขา เพื่อไปใช้จ่ายโภคสมบัติ และทำความดีแทน.พระพุทธเจ้าทรงทราบถึงความคิดของท่านพระโสณะ และได้เสด็จมาเทศนาด้วย.พระพุทธเจ้า: โสณะ เธอเกิดความคิด มิใช่หรือ?โสณะ: ถูกแล้วพระเจ้าข้า.พระพุทธเจ้า: เธอคิดเห็นอย่างไร? ครั้งก่อนเมื่อเป็นคฤหัสน์ เธอเป็นผู้ชำนาญในการดีดพิณมิใช่หรือ?โสณะ: ถูกแล้ว พระเจ้าข้า.พระพุทธเจ้า: เธอคิดเห็นอย่างไร? คราวใดสายพิณของเธอตึงเกินไป คราวนั้นเสียงพิณเธอมีเสียงเพราะ หรือเหมาะที่จะใช้การ กระนั้นหรือ?โสณะ: หามิได้ พระเจ้าข้า.พระพุทธเจ้า: เธอคิดเห็นอย่างไร? คราวใด…

ที่ควรช้าก็ช้า ที่ควรเร่งก็เร่ง ผลที่หมายจึงจะสำเร็จบริบูรณ์ โย ทนฺธกาเล ตรติ ตรณีเย จ ทนฺธติสุกฺขปณฺณํว อกฺกมฺม อตฺถํ ภญฺชติ อตฺตโน ฯโย ทนฺธกาเล ทนฺเธติ ตรณีเย จ ตารยิสสีว รตฺตึ วิภชํ ตสฺสตฺโถ ปริปูรตีติ ฯ ผู้ใดในคราวที่ควรทำช้าๆ กลับทำงานอย่างเร็วพลันในคราวที่ควรทำอย่างรีบด่วน กลับทำอย่างเชื่องช้า ผู้นั้นย่อมหักราญประโยชน์ของตนเองเหมือนคนแข็งแรงเหยียบใบตาลแห้ง ผู้ใดในคราวที่ควรทำช้าๆ ก็ค่อยๆ ทำงานอย่างช้าๆในคราวที่ควรทำรีบด่วน ก็รีบทำอย่างเร็วพลัน ผู้นั้นย่อมได้ประโยชน์บริบูรณ์เหมือนดวงจันทร์กำจัดความมืด ยังราตรีให้สว่างอยู่   เกร็ดเรื่องราว พุทธพจน์นี้ มาจากส่วนหนึ่งของ คชกุมภชาดก ที่เล่าเรื่องในอดีตกาล เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในนครพาราณสี พระโพธิสัตว์ได้เป็นอำมาตย์ของพระเจ้าพาราณสีนั้น พระเจ้าพาราณสีได้เป็นผู้มีพระอัธยาศัยเกียจคร้าน พระโพธิสัตว์จึงประสงค์ให้พระราชาทรงรู้สึกพระองค์ วันหนึ่ง พระราชาเสด็จไปพระราชอุทยานทอดพระเนตรเห็นสัตว์ตัวหนึ่ง จึงตรัสถามพระโพธิสัตว์ว่า สัตว์นั้นชื่ออะไรพระมหาสัตว์กราบทูลว่า สัตว์นั้นชื่อ คชกุมภะ…